🐽 Jak Czytać Skróty Pisma Świętego

JAK CZYTAĆ PISMO ŚWIĘTE? Jezus Chrystus chce mieć osobistą relację z każdym człowiekiem. Dał nam swoje Słowo, aby poprzez nie, bezpośrednio do nas przemawiać. Nie szukaj więc pośredników, zacznij czytać Pismo Święte samodzielnie. „Wszelkie Pismo, od Boga natchnione [jest] i pożyteczne do nauczania, do przekonywania, do poprawiania, do kształcenia w sprawiedliwości…” 2Tm 3:16 (BT) Odnośniki do poszczególnych fragmentów Biblii oznacza się wg prostego kodu. Np. skrót „J 3:13″ oznacza: Ewangelia wg Jana (J – skrót nazwy księgi), 3-ci rozdział, 16-ty werset. Skrótem (BT) oznaczamy wyjątkowo zacytowane tłumaczenie Biblii Tysiąclecia, gdyż zazwyczaj korzystamy z przekładu Warszawskiego. Lepiej jest zacząć czytanie od Nowego Testamentu. Stary Testament zawiera fragmenty, które trudno zrozumieć, nie znając późniejszego i pełnego objawienia Bożego, zawartego w księgach Nowego Testamentu (czyli Nowego Przymierza). Bóg komunikuje się z człowiekiem w zrozumiały, prosty i logiczny sposób. Większa część Biblii jest właśnie tak napisana. Nie jest to księga dla wtajemniczonych czy dla specjalistów, ale dla każdego. Czytając Pismo Św. warto porównywać różne tłumaczenia. Natchnieni przez Boga autorzy spisali je w językach oryginalnych (hebrajskim, aramejskim, greckim), a żadne tłumaczenie nie jest idealne. W przypadku Nowego Testamentu dostępne są tzw. przekłady interlinearne, gdzie przy każdym greckim słowie oryginału jest jego polski odpowiednik. Przekład taki jest najbardziej dosłowny, aczkolwiek bywa niezgrabny, gdyż nie zachowuje reguł gramatycznych języka polskiego. Śmiało i z ufnością proś Boga, aby dał Ci właściwe zrozumienie tego, co czytasz. To On natchnął autorów spisujących księgi Biblii i On da ci właściwe poznanie prawd, które chce Ci przekazać. Poniżej wyszczególniliśmy kilka wskazówek do samodzielnego studiowania Pisma: Często stosowaną metodą studiowania Biblii, którą i my polecamy, jest tzw. metoda indukcyjna. Składa się ona z trzech etapów: 1. Obserwacja Na tym etapie uważnie czytamy fragment, starając się zauważyć jak najwięcej faktów. Zadajemy pytania typu: KTO? GDZIE? KIEDY? CO? DLACZEGO? Na przykład: KTO (jakie osoby) występuje w danym fragmencie? KTO zwraca się do KOGO? W JAKICH okolicznościach? JAKIEGO czasu gramatycznego używa, itp.? Odpowiedzi na te pytania warto sobie zapisywać. Pomocne może być sięgnięcie po informacje z zakresu geografii i historii bezpośrednio związane z czytanym tekstem. Bardzo ważne jest, aby starannie przeprowadzić proces obserwacji. Większość błędnych interpretacji biblijnych wynika z niedokładnie przeprowadzonej obserwacji (lub celowej manipulacji, którą da się wykryć dokładnie obserwując fragment). 2. Interpretacja Staramy się zrozumieć znaczenie tego, co wcześniej zaobserwowaliśmy. Podstawowym pytaniem interpretacyjnym jest: CO TO ZNACZY? Interpretacja to docieranie do znaczenia słów, określeń, wyrażeń, wersetów oraz określenie ich powiązań z głównym tematem badanego fragmentu. Jest to odkrywanie przesłania, kierowanego przez autora do bezpośrednich odbiorców, oraz tego, jak ci odbiorcy to przesłanie rozumieli. Należy pamiętać, że odbiorcy ci żyli w innej kulturze niż my. Mieli odmienne zwyczaje, mogli inaczej rozumieć niektóre pojęcia. Sięgnięcie do źródeł opisujących ówczesne realia lub znaczenie słów może ułatwić interpretację. Często pomocne jest zajrzenie do innych fragmentów Biblii, poruszających podobny temat. Niektóre wydania Biblii zawierają przypisy. Należy krytycznie podchodzić do tych przypisów, które podają gotowe wyjaśnienia tekstu. Próbujmy sami odkryć znaczenie fragmentu, nie sugerując się zdaniem osób trzecich. 3. Zastosowanie Celem tego etapu jest właśnie zastosowanie odkrytych prawd w naszym życiu. Wychodząc od przekazu biblijnego autora dla bezpośrednich odbiorców (interpretacji), szukamy uniwersalnego przesłania, które Bóg kieruje do nas. Pomogą nam pytania: CO TO ZNACZY DLA MNIE? W jaki sposób ten fragment zmienia moje przekonania dotyczące Boga, człowieka, mnie samego, relacji z innymi ludźmi, itp.? Czy i jak powinienem zmienić swoje postępowanie? Kilka ogólnych zasad: Dany fragment należy rozumieć w kontekście. Urywek, wyrwany z ciągu myśli znajdujących się przed nim i po nim, może nabrać znaczenia zupełnie innego, niż zamierzył to jego autor. Szerszym kontekstem dla fragmentu jest cała księga, której jest on częścią. Kontekstem dla księgi jest cały Nowy/Stary Testament lub cała Biblia. Niektóre trudniejsze fragmenty można prawidłowo zrozumieć tylko w świetle nauczania całej Biblii. Stąd warto, aby zaznaczać sobie kontrowersyjne lub niezrozumiałe wersety i co jakiś czas do nich wracać. Ostatecznie pozostałe księgi Pisma rzucą więcej światła na te fragmenty. Pismo Św. najczęściej można, a wręcz należy rozumieć dosłownie. Jeżeli dany fragment ma znaczenie symboliczne lub przenośne, będzie to wynikało z jego kontekstu – na przykład z charakteru całej księgi (Psalmy, Objawienie-Apokalipsa). Nawet gdy Biblia odwołuje się do symboli, przenośni, podobieństw itp., to oznaczają one jakąś konkretną rzeczywistość. Często ich znaczenie jest wyjaśnione w tej samej księdze, a nawet tym samym rozdziale. Tak, jak w przypadku każdej czynności wymagającej skupienia, będziesz stopniowo nabierać wprawy w czytaniu, rozumieniu i stosowaniu zasad odkrytych w Biblii. Najważniejsze jest, aby zacząć, a potem robić to regularnie. A więc, do dzieła!

Bierze do ręki Biblię, całuje ją i otwiera. Zaczyna się jej cichy czas – z Bogiem, Jego słowem i… cienkopisami. Tak, Jagoda będzie po kartkach Biblii rysować. Być może, drogi czytelniku, to twój pierwszy tekst o Bible journalingu, dlatego należy ci się małe wyjaśnienie. arch. Rozdział 27 Drukowanie i rozpowszechnianie świętego Słowa Bożego NA GŁÓWNYM budynku zespołu drukarni w ogólnoświatowym ośrodku działalności Świadków Jehowy od dziesiątków lat widnieje napis, który zachęca: „Codziennie czytaj Słowo Boże, Biblię”. Sami Świadkowie pilnie studiują Słowo Boże. Od lat używają wielu rozmaitych przekładów, starając się dokładnie ustalić sens oryginału tych natchnionych Pism. Wszyscy są zachęcani do trzymania się osobistego programu codziennego czytania Biblii. Nie tylko studiują Słowo Boże tematycznie, ale też zaznajamiają się z kolejnymi księgami i omawiają je na zebraniach zborowych. Celem Świadków nie jest wyszukiwanie wersetów, które by popierały ich własne poglądy. Uznają Biblię za natchnione Słowo samego Boga. Zdają sobie sprawę, że służy ona do upominania i karcenia, i usilnie starają się dostosować do niej swój sposób myślenia i postępowania (2 Tym. 3:16, 17; por. 1 Tes. 2:13). Ponieważ Świadkowie Jehowy są przekonani, że Biblia jest świętym Słowem Bożym, i ponieważ znają zawartą w niej chwalebną dobrą nowinę, więc gorliwie zajmują się wydawaniem i rozpowszechnianiem tej Księgi. Towarzystwo zajmujące się wydawaniem Biblii W roku 1896 do nazwy korporacji prawnej, którą Badacze Pisma Świętego posługiwali się wówczas w prowadzeniu działalności wydawniczej, oficjalnie włączono wzmiankę o Biblii. W tym czasie Towarzystwo Traktatowe — Strażnica Syjońska stało się znane jako Towarzystwo Biblijne i Traktatowe — Strażnica. * Korporacja ta nie od razu zaczęła drukować i oprawiać Biblie, ale znacznie się przyczyniała do ich wydawania — przygotowywała dokumentację, opracowywała cenne materiały uzupełniające, a potem zlecała druk i oprawę firmom komercyjnym. Jeszcze przed rokiem 1896 Towarzystwo miało spore zasługi w rozpowszechnianiu Biblii. Nie kierując się chęcią zysku, lecz dobrem czytelników, zwracało ich uwagę na rozmaite dostępne przekłady Biblii, dla obniżenia kosztów kupowało je w dużych ilościach i niekiedy rozprowadzało zaledwie za 35 procent ceny detalicznej. Nabywano między innymi liczne wydania Biblii króla Jakuba, wygodne do noszenia i używania, a także większe „Biblie nauczycieli” (Biblia króla Jakuba z pomocami w postaci skorowidza, map i odnośników na marginesie), międzywierszowy przekład The Emphatic Diaglott z tekstem greckim i angielskim, przekład Leesera z tekstem hebrajskim obok angielskiego, przekład Murdocka z języka starosyryjskiego, The Newberry Bible z uwagami marginesowymi dotyczącymi wielu cennych szczegółów tekstu hebrajskiego i greckiego, na przykład wersetów, w których pojawia się w języku oryginału imię Boże, New Testament Tischendorfa z przypisami podającymi warianty wersetów z trzech najbardziej kompletnych starożytnych manuskryptów Pism Greckich (Kodeks synajski, watykański oraz aleksandryjski), dosłowny przekład Younga oraz tak zwaną Variorum Bible z przypisami, w których znalazły się nie tylko różne wersje ze starożytnych manuskryptów, ale także rozmaite tłumaczenia fragmentów tekstu, dokonane przez znanych uczonych. Towarzystwo udostępniło też pomocne konkordancje, na przykład Cruden’s Concordance oraz Analytical Concordance Younga, z uwagami na temat słów występujących w oryginale hebrajskim i greckim. Przez następne lata Świadkowie Jehowy na całym świecie często uzyskiwali od innych towarzystw biblijnych tysiące egzemplarzy Pisma Świętego w najrozmaitszych językach i zajmowali się ich dystrybucją. Według dostępnych informacji już w roku 1890 Towarzystwo zostało oficjalnym wydawcą drugiej edycji The New Testament Newly Translated and Critically Emphasised, przygotowanej przez brytyjskiego tłumacza Biblii Josepha B. Rotherhama. Dlaczego zdecydowano się na ten właśnie przekład? Otóż był on dosłowny i uwidoczniło się w nim dążenie do pełnego wykorzystania rezultatów dotychczasowych prac mających na celu przygotowanie jeszcze wierniejszego tekstu greckiego. Poza tym tłumacz wyposażył ten przekład w pomoce umożliwiające czytelnikowi zorientowanie się, na które słowa czy wyrażenia położono w tekście greckim szczególny nacisk. W roku 1902 Towarzystwo Strażnica zamówiło specjalne wydanie Biblii paralelnej, opracowanej przez Holmana. Na jej szerokich marginesach podano odsyłacze do publikacji Towarzystwa Strażnica objaśniających dane wersety, a prócz tego wyposażono ją w skorowidz, obejmujący mnóstwo haseł wraz z wersetami i pomocnymi odsyłaczami do literatury Towarzystwa. Wydanie to zawierało dwa przekłady — w miejscach, gdzie występowały różnice, pod tekstem Biblii króla Jakuba zamieszczono brzmienie ze zrewidowanej wersji tego tłumaczenia (Revised Version). Dodano również obszerną konkordancję, która zwracała uwagę czytelnika na różne znaczenia słów w językach oryginału. W tym samym roku Towarzystwo Strażnica weszło w posiadanie form drukowych przekładu The Emphatic Diaglott, obejmującego tekst Chrześcijańskich Pism Greckich w opracowaniu J. J. Griesbacha (wydanie z lat 1796-1806), angielski przekład międzywierszowy oraz tłumaczenie Benjamina Wilsona, rodowitego Anglika, który przeniósł się do USA i zamieszkał w miejscowości Geneva w stanie Illinois. Zakupione formy drukowe oraz wyłączne prawo do publikowania przekazano Towarzystwu w darze. Kiedy rozprowadzono wydrukowane już egzemplarze, Towarzystwo zamówiło następny nakład i udostępniło go w roku 1903. Cztery lata później, w roku 1907, opublikowano Biblię króla Jakuba w opracowaniu Badaczy Pisma Świętego. Dołączono do niej dodatek zatytułowany „Berejski podręcznik nauczycieli biblijnych”. Zawierał on zwięzłe objaśnienia wersetów pochodzących ze wszystkich ksiąg biblijnych oraz odsyłacze do publikacji Towarzystwa, w których można było znaleźć więcej informacji. Rok później ukazało się wydanie z obszerniejszym dodatkiem. Aby obniżyć koszty druku i oprawy, Biblie te zamawiano w nakładach od 5000 do 10 000 egzemplarzy. Towarzystwo pragnęło udostępnić rozmaite przekłady Pisma Świętego wraz z objaśniającymi materiałami jak największej liczbie ludzi. W roku 1926 Towarzystwo Strażnica poczyniło następny ważny krok naprzód w dziedzinie wydawania Biblii. Drukowanie Biblii na własnych maszynach Po 36 latach od rozpoczęcia wydawania Pisma Świętego Towarzystwo Biblijne i Traktatowe — Strażnica wreszcie wydrukowało i oprawiło tę Księgę we własnej drukarni. Najpierw opublikowano The Emphatic Diaglott, którego formy drukowe należały do Towarzystwa już od 24 lat. W grudniu roku 1926 przekład ten wyszedł spod maszyny płaskiej w drukarni Towarzystwa przy Concord Street w Brooklynie. Do tej pory wyprodukowano 427 924 egzemplarze tej Biblii. Szesnaście lat później, podczas drugiej wojny światowej, Towarzystwo podjęło się wydrukowania całej Biblii. W roku 1942 zakupiono w tym celu od firmy A. J. Holmana z Filadelfii w stanie Pensylwania formy drukowe Biblii króla Jakuba z przypisami na marginesie. Uczeni, którzy dokonali owego przekładu wszystkich ksiąg Pisma Świętego na język angielski, nie opierali się na łacińskiej Wulgacie, lecz porównywali wcześniejsze tłumaczenia z oryginalnym tekstem hebrajskim, aramejskim i greckim. Wydanie to zawierało konkordancję, nad którą pracowało ponad 150 sług Jehowy. Miała ona ułatwić Świadkom Jehowy szybkie odnajdowanie w służbie polowej stosownych wersetów i tym samym skuteczne posługiwanie się Biblią jako „mieczem ducha” do demaskowania i zwalczania kłamstw religijnych (Efez. 6:17). Aby każdemu udostępnić Pismo Święte po niskiej cenie, drukowano je na maszynie rotacyjnej zwojowej, czego nie podjął się wcześniej żaden inny wydawca Biblii. Do roku 1992 wydrukowano ogółem 1 858 368 egzemplarzy tego tłumaczenia. Świadkowie Jehowy pragnęli nie tylko oddać do rąk ludzi samą Biblię. Chcieli ich zapoznać z imieniem własnym oraz z zamierzeniem jej Boskiego Autora, Jehowy Boga. W języku angielskim istniał pewien przekład z roku 1901 — American Standard Version — w którym imię Boże można było znaleźć przeszło 6870 razy. Pojawiło się ono wszędzie tam, gdzie występowało w źródłach, z których korzystali tłumacze. W roku 1944, po miesiącach negocjacji, Towarzystwo Strażnica nabyło prawa do sporządzenia kompletu form drukowych dla tej Biblii, przygotowanych na podstawie oryginałów dostarczonych przez nowojorską firmę Thomas Nelson i Synowie. W ciągu następnych 48 lat wydrukowano 1 039 482 egzemplarze tego przekładu. Należne miejsce imieniu Bożemu przyznał również Steven Byington z Ballard Vale w stanie Massachusetts w swym tłumaczeniu Pisma Świętego na współczesny język angielski. W roku 1951 Towarzystwo Strażnica weszło w posiadanie nie opublikowanego manuskryptu, a 10 lat później uzyskało wyłączne prawo do jego wydawania. Cały przekład został wydrukowany w roku 1972. Do roku 1992 ukazał się w nakładzie 262 573 egzemplarzy. A tymczasem prowadzono prace nad jeszcze innym dziełem. Wydanie Przekładu Nowego Świata Na początku października 1946 roku Nathan H. Knorr, ówczesny prezes Towarzystwa Strażnica, po raz pierwszy zaproponował przygotowanie zupełnie nowego przekładu Chrześcijańskich Pism Greckich. Właściwe prace nad tłumaczeniem rozpoczęto 2 grudnia 1947 roku. Gotowy tekst został uważnie sprawdzony przez cały zespół tłumaczy, składający się wyłącznie z chrześcijan namaszczonych duchem. Następnie 3 września 1949 roku brat Knorr zwołał wspólne posiedzenie zarządów pensylwańskiej i nowojorskiej korporacji Towarzystwa. Na spotkaniu tym ogłosił, że Komitet Przekładu Biblii Nowego Świata zakończył tłumaczenie na współczesny język angielski Chrześcijańskich Pism Greckich i rezultaty swej pracy przekazał Towarzystwu do opublikowania. * Tego świeżego tłumaczenia dokonano z oryginału greckiego. Czy rzeczywiście był potrzebny jeszcze jeden przekład? Do owego czasu całą Biblię przetłumaczono już na 190 języków, a jej fragmenty na 928 innych języków i dialektów. W różnych okresach Świadkowie Jehowy korzystali prawie z wszystkich tych przekładów. Niemniej należy zaznaczyć, że większość z nich opracowali duchowni i misjonarze sekt chrześcijaństwa, toteż na tłumaczenie w różnym stopniu wywarły wpływ zarówno filozofie pogańskie oraz niebiblijne tradycje przejęte w dawnych czasach, jak i uprzedzenia zwolenników wyższej krytyki. Poza tym stały się dostępne starsze i bardziej godne zaufania rękopisy Biblii. A dzięki odkryciom archeologicznym osiągnięto lepsze zrozumienie greki używanej w I wieku. Ponadto języki, na które dokonuje się tłumaczeń, z biegiem lat ulegają zmianom. Świadkowie Jehowy chcieli mieć przekład, który by uwzględniał rezultaty najnowszych prac naukowych, pozostawał wolny od wpływu poglądów i tradycji chrześcijaństwa i był tłumaczeniem dosłownym, wiernie oddającym treść oryginału. Chodziło o to, żeby pozwalał stale pogłębiać znajomość prawdy Bożej oraz był jasny i zrozumiały dla współczesnego czytelnika. Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata, wydane w 1950 roku, spełniały owe wymagania — przynajmniej jeśli chodzi o tę część Biblii. Kiedy Świadkowie Jehowy zaczęli się nią posługiwać, wiele osób zachwycił nie tylko współczesny język, ułatwiający czytanie, ale też okoliczność, że tłumaczenie to pozwalało dokładniej zrozumieć sens natchnionego Słowa Bożego. Jedną z wybitnych cech tego przekładu Chrześcijańskich Pism Greckich jest przywrócenie w 237 miejscach imienia własnego Boga, Jehowa. Nie było to pierwsze tłumaczenie, w którym znalazło się imię Boże. * Ale chyba po raz pierwszy zamieszczono je konsekwentnie w tekście głównym od Ewangelii według Mateusza po Księgę Objawienia. Ważkie argumenty uzasadniające takie działanie szczegółowo wyłuszczono w przedmowie. Następnie przystąpiono do tłumaczenia na angielski Pism Hebrajskich i począwszy od roku 1953 zaczęto je stopniowo wydawać w pięciu oddzielnych tomach. Podobnie jak w Chrześcijańskich Pismach Greckich starano się o możliwie najwierniejsze tłumaczenie z języka oryginalnego. Zwracano szczególną uwagę na jednolitość przekładu, na dokładne oddawanie czynności albo stanów wyrażonych przez czasowniki oraz na używanie prostego słownictwa, które bez trudu mógłby zrozumieć współczesny czytelnik. Gdziekolwiek w tekście hebrajskim pojawiał się tetragram, tłumaczono go na imię własne Boga, nie wprowadzając żadnego terminu zastępczego, jak to powszechnie czyniono w innych przekładach. Dzięki artykułom z dodatków oraz przypisom, zamieszczonym w tych tomach, wnikliwy czytelnik mógł się dowiedzieć, dlaczego coś przetłumaczono właśnie w taki sposób. Dnia 13 marca 1960 roku Komitet Przekładu Biblii Nowego Świata zakończył prace nad materiałem składającym się na tom piąty Pism Hebrajskich. Nastąpiło to 12 lat, 3 miesiące i 11 dni po rozpoczęciu tłumaczenia Chrześcijańskich Pism Greckich. Kilka miesięcy później ten ostatni tom wydrukowano i udostępniono do rozpowszechniania. Po doprowadzeniu tej pracy do końca zespół tłumaczy się nie rozwiązał, ale kontynuował działalność. Dokonano wszechstronnego przeglądu kompletnego tłumaczenia. Następnie w roku 1961 Towarzystwo Strażnica opublikowało jednotomowe, poprawione wydanie całego Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata. Udostępniano je w cenie zaledwie jednego dolara, aby każdy — bez względu na sytuację finansową — mógł sobie pozwolić na kupno tej Księgi. Dwa lata później ukazała się specjalna edycja przeznaczona do wnikliwego studiowania. Wszystkie pojedyncze, nie zrewidowane tomy połączono w jedną całość, przy czym zachowano mnóstwo cennych przypisów, przedmowę, dodatek oraz przydatne odnośniki, odsyłające czytelników do innych miejsc w Biblii, które zawierają podobne słowa, zbliżone myśli czy opisy zdarzeń, informacje biograficzne, szczegóły geograficzne, spełnienia proroctw lub dosłowne cytaty. Po opublikowaniu w roku 1961 wersji jednotomowej ukazały się jeszcze cztery zrewidowane i uaktualnione edycje. Najnowsza pochodzi z roku 1984. Została wydana dużym drukiem i zawiera obszerny dodatek, 125 000 odsyłaczy, 11 400 cennych przypisów oraz skorowidz. Wszystkie te uzupełnienia pomagają wnikliwym czytelnikom zrozumieć, dlaczego wierność wobec oryginału wymaga oddania pewnych wersetów właśnie tak, a nie inaczej, oraz uzmysławiają, że niektóre fragmenty można poprawnie przetłumaczyć na kilka sposobów. Odnośniki pomagają również dostrzec wewnętrzną harmonię między poszczególnymi księgami Biblii. Gorąco pragnąc umożliwić miłośnikom Słowa Bożego zapoznanie się z oryginalnym tekstem Chrześcijańskich Pism Greckich w języku koine (czyli potocznej greczyźnie), Komitet Przekładu Biblii Nowego Świata opracował angielskie wydanie Pism Greckich w międzywierszowym przekładzie Królestwa. Towarzystwo Strażnica opublikowało to dzieło w roku 1969, a potem uaktualniło je w roku 1985. Zawiera ono oryginalny tekst grecki Nowego Testamentu, opracowany przez B. G. Westcotta i F. J. A. Horta (The New Testament in the Original Greek). Po prawej stronie umieszczono tekst Przekładu Nowego Świata (najnowsze wydanie z roku 1984 w wersji zrewidowanej). Ale pod linijkami tekstu greckiego znajduje się jeszcze jeden przekład — dosłowne tłumaczenie każdego wyrazu, zgodne z jego podstawowym znaczeniem oraz formą gramatyczną. Dzięki temu nawet badacze Biblii nie znający greki mogą ustalić, co rzeczywiście zawiera tekst oryginalny. Czy z pracy nad Przekładem Nowego Świata miały korzystać tylko osoby władające językiem angielskim? W wielu krajach misjonarzom Towarzystwa Strażnica trudno było uzyskać tyle Biblii w miejscowym języku, by starczyło dla każdego, kto pragnął mieć własny egzemplarz. W różnych rejonach świata misjonarze ci nierzadko byli głównymi dystrybutorami Biblii wydanych przez inne towarzystwa biblijne. Ale przedstawiciele religijni tych instytucji nie zawsze patrzyli na to łaskawym okiem. Ponadto niektóre przekłady nie były najlepsze. Tłumaczenie na inne języki W roku 1961, kiedy to po raz pierwszy ukazał się jednotomowy Przekład Nowego Świata, zebrano grupę doświadczonych tłumaczy, która miała przełożyć tekst angielski na sześć powszechnie używanych języków — na francuski, hiszpański, holenderski, niemiecki, portugalski i włoski. Dzięki dosłowności tego przekładu możliwe było tłumaczenie z angielskiego połączone z porównywaniem tekstu hebrajskiego i greckiego. Tłumacze tworzyli międzynarodowy komitet, współpracujący z Komitetem Przekładu Biblii Nowego Świata w Biurze Głównym Towarzystwa w Brooklynie. Chrześcijańskie Pisma Greckie we wspomnianych sześciu językach zostały wydrukowane i udostępnione w roku 1963. Do roku 1992 cały Przekład Nowego Świata był już przetłumaczony na 12 języków — angielski, czeski, duński, francuski, hiszpański, holenderski, japoński, niemiecki, portugalski, słowacki, szwedzki i włoski. Chrześcijańskie Pisma Greckie udostępniono jeszcze w dwóch innych. Oznaczało to, że przekład ten mogło czytać w języku ojczystym jakieś 1 400 000 000 osób, czyli prawie jedna czwarta ludności świata, a znacznie więcej miało dostęp do fragmentów tej Biblii tłumaczonych na dalszych 97 języków i zamieszczanych w Strażnicy. Jednakże czytelnicy posługujący się tymi językami pragnęli mieć cały Przekład Nowego Świata. W roku 1992 trwały prace nad przygotowaniem tłumaczenia na 16 kolejnych języków oraz na te dwa, w których już były dostępne Chrześcijańskie Pisma Greckie. Ponieważ drukowaniem tych Biblii na maszynach Towarzystwa zajmowali się niepłatni ochotnicy, koszt produkcji był stosunkowo niski. W roku 1972 pewien Austriak będący Świadkiem pokazał introligatorowi Przekład Nowego Świata w języku niemieckim i zapytał, ile taka książka może kosztować. Człowiek ten był zdumiony, gdy się dowiedział, że wymienił sumę dziesięciokrotnie wyższą od proponowanego datku. Zobaczmy teraz, co osiągnięto dzięki temu przekładowi. We Francji Kościół katolicki przez całe wieki zabraniał osobom świeckim posiadania Biblii. Dostępne przekłady katolickie były stosunkowo drogie, toteż mogli sobie na nie pozwolić tylko nieliczni. Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata zostały wydane po francusku w roku 1963, cała zaś Biblia — w 1974. Do roku 1992 wysłano do Francji w celu rozpowszechnienia ogółem 2 437 711 egzemplarzy Przekładu Nowego Świata, a w tym samym czasie liczba Świadków Jehowy wzrosła tam o 488 procent i wynosiła 119 674. Podobnie przedstawiała się sytuacja we Włoszech. Długo zabraniano w tym kraju posiadania własnej Biblii. Od wydania włoskiej wersji Przekładu Nowego Świata do roku 1992 rozpowszechniono aż 3 597 220 egzemplarzy, przy czym najczęściej była to cała Biblia. Ludzie chcieli osobiście sprawdzić, co mówi Słowo Boże. Rzecz ciekawa, w tym samym czasie liczba Świadków Jehowy we Włoszech gwałtownie wzrosła — z 7801 do 194 013. Kiedy Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata zostały udostępnione w języku portugalskim, w Brazylii było zaledwie 30 118 Świadków, a w Portugalii — 1798. Od tego czasu do roku 1992 zborom oraz pojedynczym osobom w tych krajach dostarczono ogółem 213 438 egzemplarzy Chrześcijańskich Pism Greckich oraz 4 153 738 egzemplarzy całej Biblii w języku portugalskim. Jakie to dało rezultaty? W Brazylii gorliwie głosi teraz ponad 11 razy więcej chwalców Jehowy, a w Portugalii — 22 razy. Dziesiątki tysięcy ludzi było wdzięcznych za to, że nareszcie mają własny egzemplarz Biblii, a inni cenili sobie, iż jej język jest łatwo zrozumiały. Kiedy w Brazylii ukazało się Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata, wydanie z przypisami, prasa donosiła, iż jest to najdokładniejsza wersja (ze względu na liczbę odnośników i przypisów) dostępna w kraju. Zauważono też, że pierwszy nakład był dziesięć razy większy niż w wypadku niemal wszystkich innych edycji krajowych. Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata w języku hiszpańskim zostały wydane w roku 1963, a cała Biblia — w 1967. Opublikowano 527 451 egzemplarzy Chrześcijańskich Pism Greckich, a później, do roku 1992, ukazały się w tym języku 17 445 782 egzemplarze całego Pisma Świętego. Przyczyniło się to do ogromnego wzrostu liczby chwalców Jehowy w krajach hiszpańskojęzycznych. W latach 1963-1992 liczba Świadków Jehowy wzrosła tam z 82 106 do 942 551. A oprócz tego 130 224 Świadków Jehowy posługujących się tym językiem działało w roku 1992 w USA. Przekład Nowego Świata spotkał się z entuzjastycznym przyjęciem nie tylko w krajach chrześcijańskich. W pierwszym roku od ukazania się wersji japońskiej do Biura Oddziału w Japonii napłynęły zamówienia na pół miliona Biblii. Do roku 1992 Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata było już dostępne w 12 językach i osiągnęło nakład 70 105 258 egzemplarzy. Ponadto wydrukowano 8 819 080 egzemplarzy fragmentów tego przekładu. Biblia w różnych postaciach Od roku 1977 Towarzystwo Strażnica zaczęło się posługiwać komputerami, co ułatwia działalność wydawniczą, w tym również publikowanie Biblii. Tłumacze mogą uzyskać większą jednolitość tekstu, a poza tym możliwe jest drukowanie Biblii w rozmaitych formatach. Po wprowadzeniu do komputera całego tekstu można za pomocą elektronicznej fotoskładarki bez trudu drukować Biblie w różnych rozmiarach i kształtach. Najpierw w roku 1981 opublikowano po angielsku zwykłe wydanie ze skorowidzem oraz innymi pomocnymi dodatkami. Była to pierwsza edycja wydrukowana przez Towarzystwo Strażnica na maszynie offsetowej zwojowej. W roku 1984, gdy do tekstu znajdującego się w komputerze wprowadzono poprawki z wersji zrewidowanej, wydano w języku angielskim Biblię dużego formatu z wieloma pomocami przydatnymi podczas studiowania. W tymże roku udostępniono również tę samą angielską wersję zrewidowaną, lecz w normalnym formacie — zawiera ona odnośniki i skorowidz, ale nie ma przypisów, a dodatek jest przeznaczony nie tyle do wnikliwego studium, ile do użytku w służbie polowej. Ponieważ dopytywano się o jeszcze mniejsze Biblie, w roku 1987 opublikowano po angielsku wydanie kieszonkowe. Wszystkie te edycje pojawiły się wkrótce w innych wersjach językowych. Prócz tego zwrócono uwagę na szczególne potrzeby pewnych osób. Aby pomóc tym, którzy mają słaby wzrok i potrzebują dużego druku, w roku 1985 opublikowano cały angielski Przekład Nowego Świata w czterech pokaźnych tomach. Wkrótce edycje takie ukazały się także w języku francuskim, hiszpańskim, japońskim oraz niemieckim. Nieco wcześniej, w roku 1983, Chrześcijańskie Pisma Greckie w Przekładzie Nowego Świata wydano w angielskim brajlu. W ciągu następnych pięciu lat ukazał się w tym systemie kompletny 18-tomowy Przekład Nowego Świata. Czy dla niektórych ludzi nie byłyby pomocne nagrania magnetofonowe ksiąg biblijnych? Z pewnością. Dlatego Towarzystwo Strażnica podjęło się i tego zadania. Na początek nagrano po angielsku Dobrą nowinę według Jana i udostępniono ją w roku 1978. Po jakimś czasie na 75 kasetach utrwalono cały Przekład Nowego Świata. Działalność ta miała skromne początki, ale wkrótce przybrała spore rozmiary. Biblia na kasetach szybko stała się dostępna w innych językach. Do roku 1992 Przekład Nowego Świata, w całości lub we fragmentach, nagrano w 14 językach. Początkowo niektóre oddziały korzystały z usług firm komercyjnych. Jednakże do 1992 roku Towarzystwo Strażnica wyprodukowało na własnym sprzęcie ponad 31 000 000 takich kaset. Korzyści płynące z nagrań tekstu Biblii daleko przewyższyły oczekiwania. Na całym świecie powszechnie używa się magnetofonów. Wiele osób nie umiejących czytać może w ten sposób osobiście odnieść pożytek ze świętego Słowa Bożego. Kobiety słuchają tych nagrań, krzątając się po domu. Mężczyźni odtwarzają kasety, gdy jadą samochodem do pracy. Regularne słuchanie Słowa Bożego ze zwracaniem uwagi na wymowę imion biblijnych oraz na sposób czytania wersetów pomaga poszczególnym Świadkom doskonalić umiejętność nauczania. W roku 1992 Towarzystwo drukowało rozmaite wydania Przekładu Nowego Świata na własnych prasach w Ameryce Północnej i Południowej, w Europie i na Dalekim Wschodzie. Ogółem wydrukowano dotąd i udostępniono do rozpowszechniania 78 924 338 egzemplarzy tego przekładu. W samym Brooklynie trzy ogromne szybkobieżne maszyny offsetowe zwojowe służyły głównie do produkcji Biblii. Łączna wydajność tych urządzeń wynosi 7900 Biblii na godzinę, a czasami nawet trzeba uruchamiać prasy na dodatkowej zmianie. Jednakże Świadkowie Jehowy oferują ludziom nie tylko Biblię, którą można po prostu odłożyć na półkę. Otóż każdemu zainteresowanemu tą Księgą — bez względu na to, czy otrzymał ją od nich — proponują bezpłatne domowe studium biblijne. Nie trwa ono w nieskończoność. Niektórzy biorą sobie do serca poznawane prawdy, dają się ochrzcić jako Świadkowie, a potem sami nauczają drugich. Jeżeli w ciągu kilku miesięcy dana osoba nie zrobi rozsądnych postępów, niekiedy przerywa się studium, by się zająć ludźmi okazującymi szczere zainteresowanie. W roku 1992 Świadkowie Jehowy prowadzili zazwyczaj raz w tygodniu 4 278 127 takich bezpłatnych studiów biblijnych z pojedynczymi osobami lub całymi rodzinami. W taki to sposób, wyróżniający ich spośród innych organizacji, Świadkowie Jehowy zajmują się wydawaniem i rozpowszechnianiem Biblii oraz nauczaniem na podstawie świętego Słowa Bożego. [Przypisy] ^ ak. 4 Jak wynika ze Strażnicy z 15 lipca 1892 roku (s. 210), nazwy Towarzystwo Biblijne i Traktatowe — Strażnica używano na kilka lat przed jej zarejestrowaniem. Towarzystwo Biblijne i Traktatowe podano jako wydawcę w jednym z Kwartalników Staroteologicznych z 1890 roku. ^ ak. 5 Prawa autorskie do tego przekładu scedowano na Pensylwańskie Towarzystwo Biblijne i Traktatowe — Strażnica z prośbą o to, by nigdy nie ujawniono nazwisk tłumaczy. Pragnęli oni, żeby cała chwała przypadła Jehowie Bogu, wielkiemu Autorowi tego natchnionego Słowa. ^ ak. 2 Imię Boże występowało w niektórych wcześniejszych przekładach Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski, niemiecki i angielski, jak również w wielu tłumaczeniach dokonanych przez misjonarzy. [Ramka na stronie 609] Świeży przekład Kiedy ukazała się pierwsza część „Pism Hebrajskich w Przekładzie Nowego Świata”, brytyjski krytyk biblijny Alexander Thomson napisał: „Istnieje niesłychanie mało tłumaczeń Pism Hebrajskich na język angielski dokonywanych z oryginału. Bardzo się więc cieszymy z wydania pierwszej części Przekładu Nowego Świata [Pism Hebrajskich], od Księgi Rodzaju do Księgi Rut. (...) Niewątpliwie dołożono szczególnych starań, by był on całkowicie czytelny. Nikt nie może zarzucić mu braku świeżości językowej lub oryginalności. Jego słownictwo w żadnym wypadku nie opiera się na terminologii poprzednich przekładów” („The Differentiator” z czerwca 1954 roku, s. 131). [Ramka i ilustracja na stronie 610] „Podręczny słownik” Thomas N. Winter z Uniwersytetu Stanu Nebraska zamieścił na łamach pisma „The Classical Journal” recenzję „Pism Greckich w międzywierszowym przekładzie Królestwa”, w której czytamy: „Nie jest to zwykły przekład międzywierszowy: zachowano nieskażone brzmienie tekstu, a zamieszczone poniżej angielskie wyrazy są po prostu podstawowymi odpowiednikami słów greckich. A zatem tekst międzywierszowy wcale nie jest przekładem. Należałoby go raczej nazwać podręcznym słownikiem. Tłumaczenie na gładką angielszczyznę podano w wąskiej kolumnie na prawym marginesie. (...) „Tłumaczenia dokonał anonimowy komitet na podstawie tekstu Brooke’a F. Westcotta i Fentona J. A. Horta (wyd. z 1881 roku) i jest ono całkowicie współczesne i konsekwentnie dokładne” (wyd. z kwietnia i maja 1974 roku, ss. 375 i 376). [Ilustracja] Edycje z roku 1969 i 1985 [Ramka i ilustracja na stronie 611] Opinia znawcy języka hebrajskiego Profesor Benjamin Kedar, hebraista z Izraela, tak ocenił w roku 1989 „Przekład Nowego Świata”: „W swoich badaniach lingwistycznych nad Biblią hebrajską i jej przekładami często sięgam po angielskie wydanie znane jako ‚Przekład Nowego Świata’. Przy takich okazjach raz po raz potwierdza się moje odczucie, że dzieło to jest rezultatem szczerych starań o jak najwierniejsze opracowanie tekstu. O gruntownej znajomości języka oryginału świadczy fakt, iż wyrazy przetłumaczono zrozumiale, bez niepotrzebnego odchodzenia od specyficznej budowy zdań hebrajskich. (...) Ponieważ wypowiedź pisemna zawsze dopuszcza pewną swobodę w interpretowaniu oraz tłumaczeniu, każde przyjęte rozwiązanie językowe można poddać dyskusji. Jednakże nie zauważyłem, by gdziekolwiek w ‚Przekładzie Nowego Świata’ tendencyjnie próbowano włączyć do tekstu coś, czego on nie zawiera”. [Wykresy na stronie 613] [Patrz publikacja] Wzrost w szeregach Świadków Jehowy po wydaniu „Przekładu Nowego Świata” Francja 150 000 100 000 50 000 1963 1970 1980 1992 Włochy 150 000 100 000 50 000 1963 1970 1980 1992 Portugalia i Brazylia 300 000 200 000 100 000 1963 1970 1980 1992 Kraje hiszpańskojęzyczne 900 000 600 000 300 000 1963 1970 1980 1992 [Ilustracje na stronie 604] Niektóre przekłady używane przez pierwszych Badaczy Pisma Świętego Dosłowny przekład Younga Przekład Leesera (tekst angielski obok hebrajskiego) „New Testament” Tischendorfa (z różnymi wariantami tekstu greckich manuskryptów) Przekład Murdocka (z języka starosyryjskiego) „The Emphatic Diaglott” (grecko-angielski) „Variorum Bible” (z różnymi wersjami po angielsku) „The Newberry Bible” (z cennymi uwagami marginesowymi) [Ilustracja na stronie 605] Przedmowa do „New Testament” Rotherhama, wydanego nakładem Towarzystwa Strażnica około roku 1890 [Ilustracja na stronie 606] Biblia paralelna Holmana, wydana w roku 1902 nakładem Towarzystwa Strażnica [Ilustracja na stronie 606] „Biblia króla Jakuba” ze specjalnie przygotowaną konkordancją — edycja Towarzystwa (1942) [Ilustracja na stronie 607] „American Standard Version” — przekład, w którym ponad 6870 razy użyto imienia Bożego, Jehowa; edycja Towarzystwa z roku 1944 [Ilustracja na stronie 607] Przekład Byingtona (1972) [Ilustracje na stronie 608] „Przekład Nowego Świata” wydawany po angielsku w latach 1950-1960, najpierw w sześciu tomach, zebranych później w jeden, przeznaczony do wnikliwego studium W roku 1961 wydano wszystkie księgi w jednym tomie Edycja z roku 1984 z odsyłaczami pomocnymi w studiowaniu, wydana dużym drukiem [Ilustracja na stronie 612] Stopniowo „Przekład Nowego Świata” stał się dostępny w innych językach [Ilustracja na stronie 614] „Przekład Nowego Świata” wydrukowany bardzo dużą czcionką brajlem nagrany na kasetach na dyskietkach komputerowych

Wstęp ogólny do Pisma Świętego. Natchnienie, kanoniczność, autentyczność dzisiejszego tekstu Pisma Świętego i jego zgodność z tekstem pierwotnym, hermeneutyka biblijna obejmująca naukowe i teologiczne zasady interpretacji tekstu. Zajmuje się on kwestiami wspólnymi dla wszystkich ksiąg biblijnych.

^{Stary Testament RdzKs. RodzajuPrzKs. Przysłów WjKs. WyjściaKohKs. Koheleta KpłKs. KapłańskaPnpPieśń nad Pieśniami LbKs. LiczbMdrKs. Mądrości PwtKs. Powtórzonego PrawaSyrMądrość Syracha JozKs. JozuegoIzKs. Izajasza SdzKs. SędziówJrKs. Jeremiasza RtKs. RutLmLamentacje 1 Sm1 Ks. SamuelaBaKs. Barucha 2 Sm2 Ks. SamuelaEzKs. Ezechiela 1 Krl1 Ks. KrólewskaDnKs. Daniela 2 Krl2 Ks. KrólewskaOzKs. Ozeasza 1 Krn1 Ks. KronikJlKs. Joela 2 Krn2 Ks. KronikAmKs. Amosa EzdKs. EzdraszaAbKs. Abdiasza NeKs. NehemiaszaJonKs. Jonasza TbKs. TobiaszaMiKs. Micheasza JdtKs. JudytyNaKs. Nahuma EstKs. EsteryHaKs. Habakuka 1 Mch1 Ks. MachabejskaSoKs. Sofoniasza 2 Mch2 Ks. MachabejskaAgKs. Aggeusza HiKs. HiobaZaKs. Zachariasza PsKs. PsalmówMlKs. Malachiasza Nowy Testament MtEw. wg św. Mateusza1 Tm1 List do Tymoteusza MkEw. wg św. Marka2 Tm2 List do Tymoteusza ŁkEw. wg św. ŁukaszaTtList do Tytusa JEw. wg św. JanaFlmList do Filemona DzDzieje ApostolskieHbrList do Hebrajczyków RzList do RzymianJkList św. Jakuba 1 Kor1 List do Koryntian1 P1 List św. Piotra 2 Kor2 List do Koryntian2 P2 List św. Piotra GaList do Galatów1 J1 List św. Jana EfList do Efezjan2 J2 List św. Jana FlpList do Filipian3 J3 List św. Jana KolList do KolosanJudList św. Judy 1 Tes1 List do TesaloniczanApApokalipsa św. Jana 2 Tes2 List do Tesaloniczan Inne skróty dotyczące Pisma św. LXXSeptuaginta, najważniejsza z greckich wersji Starego Testamentu, powstała prawdopodobnie w III/II w. prz. najważniejsze łacińskie tłumaczenie Biblii dokonane przez św. Hieronima w IV w. (zatwierdzona jako obowiązująca wersja łacińska Pisma św. przez pp. Sykstusa V po Soborze Trydenckim) NTNowy TestamentSTStary Testament}

Jak należy prawidłowo podejść do tłumaczenia Pisma św.? Czy Słowo Boże samo w sobie jest dla każdego wystarczająco zrozumiałe w osobistym czytaniu? Czy można zdać się na prowadzenie przez Ducha Świętego w czasie lektury i uzyskać w ten sposób pewność, że ani inny człowiek, ani nasza fantazja nie wprowadzą nas w błąd?

14 czerwca 2014 09:00/w Multimedia, Video TV Trwam Pobierz Zobacz także Informacje Polska Świat Kościół Watykan Franciszek Benedykt XVI Św. Jan Paweł II Polska Świat Nasze dzieła Radio Maryja Telewizja Trwam AKSiM Sanktuarium NMP Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II w Toruniu Fundacja Lux Veritatis Fundacja Nasza Przyszłość Nasz Dziennik W Naszej Rodzinie – miesięcznik W Naszej Rodzinie – telefonia Telewizja Tilma Multimedia Audio Aktualności dnia Rozmowy niedokończone Katechezy Porady Felietony Duc in altum Homilie Audycje dla małżonków i rodziców Audycja dla chorych Audycje dla dzieci Audycje dla młodych Spotkania Rodziny Radia Maryja Transmisje Głosy słuchaczy Inne Serwis Informacyjny Multimedia Video Anioł Pański z papieżem Franciszkiem Homilie papieża Franciszka Środowa Audiencja Generalna Galerie Rodzina Radia Maryja Chicago Calgary Dortmund Liturgia słowa na dzień Program Konta Kontakt Patronat Prywatność

1) czytanie Pisma Świętego MUSI być wyraźne! Więc głośno i szeroko otwierając usta. 2) ważna jest płynność czytania - ale bez pośpiechu. Warto więc dany tekst przeczytać sobie parę razy wcześniej i dobrze zrobić to NA GŁOS (choćby w samotności), żeby móc opanować gdzie zrobić pauzę na oddech itd.

W okresie Średniowiecza „rękopisy kompletnych wydań biblijnych miały wartość całego majątku, a szczególnie cenne mogli kupić jedynie książęta i królowie. W roku 1309 zakonnice z klasztoru w Wasserlehr w diecezji Halberstadt sprzedały pewnemu wielmoży całą Biblię w czterech tomach za cenę 16 marek czystego srebra. Brzmi to niewinnie. Jak jednak wysoka była to cena w rzeczywistości, można wywnioskować, z tego, że zakonnice, w trzy lata później, otrzymały książęcy dar w wysokości 5 marek w srebrze i za to kupiły co następuje: pół włóki ziemi i dwa folwarki w Wasserlehr, las, jeden cały dwór z dwiema połaciami lasu i jeszcze ćwierć włóki ziemi, przy czym trzeba wiedzieć, że włóka równała się powierzchni 30 morgów. Innymi słowy: za 16 marek w srebrze, za cenę jednej Biblii można było kupić cały majątek ziemski, dobra rycerskie. W roku 1388 opactwo w Johannisbergu nabyło Biblię za cenę 70 floretyńskich złotych guldenów. Aby spłacić tę sumę, opat prosił o rozłożenie jej na czteroletnie raty. W owym czasie za dwa złote guldeny można było nabyć tłustego wołu. Za jedną Biblię można więc było nabyć duże stadło bydła!” – G. S. Wegener, 6000 lat i jedna Księga, wyd. Słowo Prawdy, Warszawa 1972, tom 1, s. 171-172. Udostępnianie Pisma Świętego na większą skalę stało się możliwe dopiero po wynalezieniu druku. Cena drukowanego egzemplarza Pisma Świętego była o wiele niższa niż jego ręcznie przepisywane kopie. Kolejnym impulsem do masowej dystrybucji Biblii, a co za tym idzie radykalnego obniżenia jej kosztu była Reformacja. Protestanci gorąco zabiegali o to, by ludzie mogli czytać Pismo Święte w swoim ojczystym języku, i by było ono powszechnie dostępne. Mimo olbrzymich starań cena Biblii jeszcze przez długi czas utrzymywała się na stosunkowo wysokim poziomie. Istnieją zapiski, że za 6-cio tomowe wydanie Biblii trzeba było zapłacić równowartość 120 owiec. Mogli sobie na to pozwolić jedynie najbogatsi. – na podstawie czasopisma XXI WIEK EXTRA, 3/lato/2021 s. 13. Współczesne wydania Pisma Świętego można nabyć w bardzo przystępnej cenie. Średnio (w zależności od formatu i rodzaju oprawy) koszt ten waha się pomiędzy 90- 150 zł. Za Biblie ilustrowane, opatrzone obszernym komentarzem, mapami, oprawione w skórę przyjdzie nam zapłacić o wiele więcej, nawet kilkaset złotych, ale do codziennego użytku wystarczy wydanie podstawowe. Ważne, by Biblię czytać i by stała się ona dla nas chlebem powszednim.

VaIxKP7.

vi84tyd60i.pages.dev/160

vi84tyd60i.pages.dev/376

vi84tyd60i.pages.dev/139

vi84tyd60i.pages.dev/250

vi84tyd60i.pages.dev/390

vi84tyd60i.pages.dev/176

vi84tyd60i.pages.dev/105

vi84tyd60i.pages.dev/301

vi84tyd60i.pages.dev/380

jak czytać skróty pisma świętego